Türk toplumu içinde kendilerini has kültürü olan Çerkeslerin belli gelenek ve göreneklerinden oluşmuş kurallarına ğabze denilmektedir. Bu kurallar örfidir. Yaşamlarıyla bütünleşmiş bu kurallar toplumun tüm yapısını şekillendirmektedir. Bunların yaptırım güçleri kişilerin onlara olan bağlılıkları ile bütünleşir. Cezai müeyyideleri de vardır, onuda toplum uygular. Toplumdaki tüm bireyler denetleyici durumundadır.

Çerkeslerin gelenekleri neticesinde oluşmuş olan günümüze kadar devamlılığını sürdüren geleneklerin birisi de "kaşenlik adeti"dir. Bu adet bekar genç kız ve erkekler arasında evlilik öncesi dönemlerde gerçekleşmektedir. Diğer geleneklerde olduğu gibi ğabze adı verilen kurallarda sınırlıdır. Kaşenlik birbirinden hoşlanman genç kız ve erkekler arasındaki arkadaşlık ilişkisine denmektedir... Çerkes kızları ve erkekleri ile düğünlerde, toplantılarda, muhabbet ortamlarında genellikle görüşürler..

"Zeğes, genç kız ve erkeklerin bir araya gelip toplumsal olaylardan, evliliğe kadar her türlü konuyu konuştukları, eğlencelerin, şakaların eksik olmadığı bir toplantı türüdür."

Bu tür toplantılarda genellikle bir kaç köyün gençleri bir araya gelir. Sabahlara kadar süren sohpetler eğlenceler ve oyunlar oynanır. Bu toplantılar gençlerin birbirini tanıma ve anlamalarına yardımcı olur. Muhabbet geceleri bir eğlence kaynağı değeri olduğu kadar aynı zamanda eğitim yerlerinden sayılmaktadır. Kızlar ve erkekler belirli bir yaştan başlayarak bu toplantılarda adetlerini, dilini ve göreneklerini etkin bir şekilde öğrenmektedirler.

Bütün zeğeslerde, toplantılarda, düğünlerde Thamate adı verilen bir kişi bulunur. Thamate eğlenceyi, düğünü toplantıyı, zeğesı ve herhangi bir yere giden grubu temsil eden yöneten kimsedir. Thamatenin toplantıyı yönetebilecek kabiliyete ve bilgiye sahip, Adığe-Çerkes adetlerini çok iyi bilen bir kişi olması gerekir. Yaşça büyük olma şartı olmamasına rağmen büyük olan seçilir. Toplantıda olan, olmuş ve olacak olan tüm hadiselerin sorumlusu ve hakimidir. O cemiyet içerisindeki hiçbir düzensizliği kargaşalığı kabul etmez. Kurallara aykırı hareket eden kişileri uyarır.

Thamateyi cemiyetteki fertler en uygun olanı seçer. O ortamda o cemiyeti idare edebilecek en bilgili ve kabiliyetli kişi Thamate olarak seçilir. Thamatelik görevi o cemiyetin süresi ile sınırlıdır. Bütün cemiyetlere aynı Thamate başkanlık edecek diye bir kural yoktur. Her cemiyetin Thamatesi ayrı seçilir...

Thamate o cemiyette herhangi bir kızla kaşen olamaz. Herhangi bir kıza ilgi duysa dahi ona farklı bir cemiyette ve Thamate olmadığı bir konumda iken kaşenlik teklifinde bulunabilir. Ayrıca cemiyet sahibi kişinin kaşenlik ilişkisinde bulunması yasaktır. Aynı sülaleden olan kişiler akraba oldukları için kaşen olamazlar. Akrabalık dereceleri ne kadar uzak olursa olsun. Aynı köyden kişilerin kaşen olmaları hoş karşılanmasını halde günümüzde aynı sülaleden olmaması kaydı ile rastlanmaktadır.

Muhabbet toplantılarında kızlar ve erkekler karşılıklı olarak otururlar. Oturma hiyerarşik bir yapı arzeder. Herkes oturmasını hal ve hareketlerini adetlere ve sosyal statüye uygun olarak yapar.

Thamate bulunulan yerde herkesin görebileceği ve idare edebileceği bir köşeye oturur. Eğer ev ocaklı bir evse ocağa en yakın kısmında oturur. Ocaklı ev değilse herkesi görebileceği başköşeye oturur. Cemiyette Thamate nin sağında solunda birer yardımcı bulunur. Bu kişiler cemiyet sahibi, ev sahibi olmaması kaydıyla gelen misafirlerden olabilir. Bu yardımcıların erkek olması gerekmektedir. Bunlar en az Thamate kadar cemiyete etki edecek konumdadırlar. Eğer bu cemiyet düğün, nişan türü bir cemiyetse thamatenin sol tarafında yaş sırasına göre erkekler, sağ tarafına yaş sırasına göre bayanlar oturur. Bayanların Thamatesi de cemiyetin thamatesinin sağ yanında oturur. Diğer cemiyetlerde ise sağında ve solunda erkekler oturmaktadır.

Bütün toplantılarda cemiyetin Thamatesi erkekler arasından seçilir. Bayanlardan Thamate seçilmez. Fakat bayanların da kendi içlerinden seçtikleri thamateleri olabilir. Bu kişi bayanların davranışlarından, hareketlerinden sorumludur. Ancak bütün toplantıyı organize eden sorumlu kişi erkek olmak durumundadır.

Sayıları cemiyetin büyüklüğü ile orantılı olmak üzere pşerah denilen kişi ya da kişiler vardır. Pşerah denilen bu kişi daha çok o cemiyetin bağlı olduğu birimden yani köyde köyden, ya da cemiyet sahibi ailenin geniş akraba çevresi içindeki konulara hakim olan fakat yaşça genelde en küçük şahıstan herhangi biri olur. Pşerah görevi Thamate tarafından alınan bütün kararları cemiyete iştirak edenlere, cemiyete katılan kişilerin isteklerinde thamateye bildirir. Yani bir nevi thamatenin yardımcısı konumundadır. Thamatenin isteklerini yerine getirir. Cemiyetteki fertlerin herhangi bir isteğini de thamateye iletir. Uygulanabilirliğini sorar eğer uygulanabilirse yerine getirir.

Cemiyette Thamate, Pşerah, ve Hatyako gibi belirli görevi ifa eden kişilerin hanında cemiyeti oluşturan komşular, akrabalar, ve misafirler vardır. Bu kişiler o cemiyette iştirak ederek ğabze denilen kurallar çerçevesinde cemiyetin gerektirdiği bütün herşeyi yapmakla mükelleftirler.

Hiyerarşik yapı içerisinde çeşitli görev alan şahıslar ve cemiyeti oluşturan fertlerin dışında yaşları ve konumları gereği cemiyet ortamında bulunmamaktadır birlikte diğer çok önemli bir unsurda cemiyet sahibi kişilerdir. Bunlar da ebeveynler, diğer yaşlı komşu ve akrabalardır. Bu kişilerde omurtamın oluşması için gayret eden ya da önceden oluşmuş olan cemiyetin varlığından herkesi haberdar ederler. Bu kişiler cemiyet sahibi olmaları gereği cemiyetin akışından sorumlu olan kişilerdir.

Bütün cemiyetlerin başlangıcında tanışma faslı vardır. Cemiyette kişileri tanıştırma görevini thamatenin isteği üzere pşerah uygular. Eğer ev sahibi uygun görürse pşerah herkesi birbiriyle tanıştırır. Cemiyet çok kalabalık ise herkesi tek tek tanıştırma imkanı olmadığı için bu durumda değişik bir zemin uydurularak kişiler birbirleri ile tanıştırılır. Bu daha Ziyade vakit geçirici oyunlarla olur. Bu oyunlar cemiyetteki insanların birbirleri ile tanışmasına ve etkileşim kurmasına vesile olur. Oyunu pşerah başlatır.

Mesela çapşe denilen bir oyun vardır. Pşerah kalkar
Cemiyetteki kişilerin herhangi birini kaldırır. Kaldırdığı kişinin eline vurur. Eline vururken kendi ismini, sülale ismini ve boyunu söyler. Yine o kişi de aynı şekilde başkasını kaldırır. Bu şekilde oyun süresince bir tanışma olur.

Fakat cemiyette çerkes olmayan bir kişi varsa o kişi sadece bulunduğu konum itibarıyla tanıştırılır. Kim olduğu, nereli olduğu, nerede oturduğu gibi.... "Devamı var)
***Ömür Zafer Özdemir Şapsığ-Jade